Zondag 22 oktober gingen twee non-conformistische denkers op uitnodiging van het Renaissance Instituut met elkaar in debat. Beiden delen de overtuiging dat we in deze turbulente tijden niet zonder een religieus ankerpunt kunnen dat ons wordt aangereikt door de traditie. Voor Robert is dat het klassieke Rooms-katholicisme en haar dogma’s, voor Victor is dat de joodse traditie van eindeloos debat waartoe onze zoektocht naar explicitering van het ware, goede en schone aanleiding geeft.
Beiden zijn in zekere zin bekeerlingen. Kal begon zijn leven in een goed-gereformeerd gezin – hoewel er altijd iets van de Javaanse spiritualiteit van voorouders aanwezig bleef in het geestelijk leven thuis. Na de dood van zijn vader besloot hij niet langer naar de kerk te gaan. Hij raakte gaandeweg in de ban van de joodse traditie en besloot ook daadwerkelijk Jood te worden.[1] Lemm groeide naar eigen zeggen op in een rooms-katholiek nest. Maar toen bleek dat de paters waarvan hij les kreeg meer behept waren met politiek dan met de zaken van de eeuwigheid, verloor hij zijn geloof. Pas toen hij tijdens zijn verblijf in New York via de Spaanstalige gemeenschap aldaar in aanraking kwam met het orthodoxe katholicisme, vond hij de weg weer terug naar de kerk.
Gezien hun persoonlijkheden, achtergrond, publicaties en religieuze oriëntatie moest dit wel een boeiend gesprek opleveren.[2] Het onderstaande is niet meer dan een vluchtige impressie van de onderwerpen die de revue passeerden.
Robert, jij noemt jezelf en reactionair… Ja, met de opkomst van de moderniteit is het fout gegaan. De werkelijkheid van God is sindsdien ter discussie komen te staan. En daarmee zijn het ware, goede en schone het voorwerp geworden van eindeloze deconstructie. Een verhaal hoeft geen plot meer te hebben. Dat laatste zou namelijk getuigen van al te grote morele pretenties. De tekst is niet meer dan een toevallig weefsel waaraan ieder naar believen zijn eigen betekenis kan geven. De werkelijkheid zelf is ook niet meer dan het product van een toevallige samenloop van omstandigheden. De plot waarvan de joods-christelijke traditie nog uitging, is verloren gegaan. Het is aan ons mensen om een nieuwe plot te bedenken.
De traditie die put uit het werk van Thomas van Aquino dacht nog dat de werkelijkheid gekend kon worden. Deze was door God geschapen met een bepaalde bedoeling. Elk element van de geschapen werkelijkheid had zijn eigen plaats en functie. Die werkelijkheid werd door Descartes voor het eerst tot de grond toe afgebroken vanuit het ‘Ik’ dat zich alleen van zijn bestaan bewust wordt via de twijfel. God was ofwel overal, of nergens zo was Spinoza stellig van mening. Hij was ervan overtuigd dat de Tenach, de Joodse heilige Schriften die tot dan toe ook door christenen werden erkend als onderdeel van de goddelijke Openbaring, niet meer was dan een literair samenraapsel waaraan men niet verplicht was zich iets gelegen te laten liggen.
De staat en de wetenschap hebben de rol gekregen die voor de moderniteit door God en de traditie werd ingenomen. Via het empirisme en propaganda zijn de menselijke ervaring en de openbare meningsvorming leidende instanties geworden in een politieke constructie waarin de volkswil leidend is. Maar zoals we steeds weer opnieuw zien, leidt dat tot dictatuur. Zie de Franse Revolutie, zie het Stalinisme, zie het Nazisme. En ook vandaag zijn totalitaire tendensen overal zichtbaar…
Victor: Ik denk daar toch wel iets anders over. Natuurlijk staan onze democratische instellingen continu onder druk. Maar ik geloof niet dat de remedie daarvoor ligt in een terugkeer naar de situatie van voor het Ancien Regime, waarin de kerk en haar clerus hun schaduw wierpen over het openbare leven, en waarin een aantal vrijheden zoals we die nu kennen niet waren gegarandeerd. Denk aan de vrijheid van geweten, van godsdienst, van politieke overtuiging, enzovoorts. En hoe je ook denkt over de Franse Revolutie, die vrijheden zijn sinds die Revolutie gemeengoed geworden in de westerse wereld.
Voor mij is niet zozeer wezenlijk voor de traditie dat wij onze opvatting van het ware, goede en schone vatten in een aantal dogma’s, maar dat we de uitkomsten van de discussies ook telkens toetsen aan ons eigen innerlijk kompas. Dat kompas is natuurlijk gevormd door de traditie. Maar die traditie kent een veel grotere mate van diversiteit dan jij voor waar wilt houden. En in die diversiteit is gegeven met het feit dat God niet maar een objectieve instantie is buiten ons, maar diep van binnen in ons woont, ons inspireert, ons helpt ons te oriënteren in deze wereld, ons plaatst in een bijzondere verhouding tot onze medemens en onze natuurlijke leefomgeving. En afhankelijk van de specifieke context waarin elk van ons leeft, zal dat tot andere inzichten en oriëntaties leiden.
Het wezenlijke van de God van Israël is dat daarin God fungeert als iets dat boven ons voorstellingsvermogen uitgaat en veel dieper gaat dan wij ooit kunnen bevroeden. God is per definitie niet te vatten in onze menselijke categorieën. Dat betekent in de Joodse traditie in ieder geval dat niemand een exclusieve claim kan leggen op enig begrip van God. Laat staan dat een bepaalde aardse en historische werkelijkheid met God of diens wil te identificeren zou zijn. Natuurlijk zijn er graden van meer of minder, slecht, goed en beter. Maar ook voor geen enkele politieke machtsconstellatie laat zich goddelijke autoriteit claimen. Ook al het goede is voorlopig hier. Dat is het meest wezenlijke wat vanuit de Joodse traditie over deze aardse werkelijkheid te zeggen valt. En daarvan zegt de Thora in Genesis: ‘God zag dat het goed was…’
Voor mij is ook het hier-en-nu het enige dat telt. De christelijke traditie is daarin andere wegen gegaan…
Robert: Zeker! Ik geloof namelijk helemaal niet dat dit aardse leven het eigenlijke is waar het om gaat. Tot de kern van het christelijk geloof behoort dat dit aardse leven, ondanks alle goeds, toch slechts een doorgang is naar het eeuwige leven. We zijn allemaal gedoemd te sterven. Maar aangezien ons bestaan hier op aarde toch niet voor verbetering vatbaar is, behoeft dat ook niet per definitie als een verlies te worden gezien. Want, anders dan de moderne mens, geloof ik dat wij uit de dood zullen opstaan tot een nieuw leven in Gods onmiddellijke nabijheid. In dit ondermaanse valt de afstand tussen God en mens niet te overbruggen. Maar dan zal die afstand verdwenen zijn.
Victor: Voor mij klinkt dit toch allemaal vrij utopisch. Je doet het aardse leven met al zijn moois en al het mooie dat we tot nu toe bereikt hebben onrecht door het voor te stellen als ‘slechts’ een voorstadium van het uiteindelijke hemelse leven. Het enige wat voor mij telt is het hier-en-nu. Daar ligt onze verantwoordelijkheid.
In jouw wereld doet het er eigenlijk niet toe hoe je leeft. Het gaat er slechts om dat je goed genoeg bevonden wordt om bij de opstanding in de hemel te mogen ingaan. Daarmee doe je naar mijn overtuiging dit aardse leven groot onrecht.
Wat wij hier doen maakt wel degelijk verschil. We zijn geroepen hier-en-nu het goede te doen. Wat dat goede is – daarover kunnen we van mening verschillen. Maar dat ontslaat ons niet van de plicht om te doen wat in ons vermogen ligt en te helpen deze wereld ook voor onze medemens en alle andere wezens een plek te laten zijn waarin we onze idealen en doelen kunnen nastreven.
Robert: Daar ben ik op zichzelf ook niet op tegen. Als we ons daarbij, nogmaals, maar niet laten wijsmaken dat deze wereld voor verbetering vatbaar is. Dat is en blijft de illusie van de moderniteit. Die illusie heeft ons uitgeleverd aan de ergste regimes die de wereldgeschiedenis gekend heeft – met tientallen miljoenen doden, inclusief die van zes miljoen Joden, tot gevolg. Laten we van dat waanidee alleen al om die reden voor eens en altijd afscheid nemen.
Dat betekent niet dat ik niet in het goede geloof. Mensen kunnen bekeerd worden van hun ongeloof, hun kwade neigingen en ondeugden. Onze God is vergevingsgezind en is bereid ons nieuwe kansen te geven. We kunnen ervoor kiezen een leven te leiden overeenkomstig de deugden die de klassieke wereld ons heeft nagelaten. Dat is de boodschap van de Kerk in deze wereld. De individuele mens is voor verbetering vatbaar, de wereld echter niet!
Victor: Die deugden, daar moet inderdaad veel meer aandacht voor komen. En dat het nastreven van allerlei politieke utopieën onnoemelijk veel ellende veroorzaakt hebben, dat is waar. Maar die zomaar toeschrijven aan de moderniteit met haar verlichting en revoluties – dat is mij veel te kort door de bocht.
Die moderniteit heeft haar wortels in de christendom. Ik denk dan vooral aan de nadruk die de Middeleeuwse monnik Abelard legde op de waarde van het individu. Zonder het christendom geen moderniteit. En zonder de historische omwentelingen die daaruit voortvloeiden had het individu niet de vrijheid gehad om te leven volgens het eigen innerlijke geweten. Zonder dat zou er nu geen sprake zijn van een democratisch rechtsstaat waarin we via het publieke debat tot overeenstemming komen over de wijze waarop wij met elkaar in vrede kunnen leven. In die zin is het leven wel degelijk voor verbetering vatbaar gebleken. Bovendien heeft de moderniteit ons een niveau van welvaart gebracht die zijn weerga niet kent in de geschiedenis. Het is te gemakkelijk om haar verdiensten af te doen als van nul en generlei waarde in het licht van de eeuwigheid.
Robert: Inderdaad, Joseph de Maistre zei dat de revolutie satanisch was, maar nodig. Alleen ben ik terugkijkend toch veel minder positief over de verdiensten van die moderniteit. Onze democratie is veranderd in een kakofonie van louter nonsens. De eigenlijke macht is verschoven van kerk en politiek naar de economie. Van geestelijke wezens zijn we materialistisch geworden. De grote multinationals regeren de wereld. Ons parlement is nog slechts een debatclub die louter voor de bühne telkens weer opnieuw haar act opvoert. Maar uiteindelijk doet de politiek gewoonweg wat de multinationals en farmaceutische bedrijven van haar vragen. Eindeloze herverdeling en een hele entertainmentindustrie zijn de manier geworden waarop de moderniteit het oude recept van brood en spelen hanteert. En het volk laat zich op die manier moeiteloos in slaap sussen en zich verzoenen met de dictatuur van de onnozele meerderheid. Dat is wat het marktmechanisme en de moderne democratie ons gebracht hebben.
Victor: Ik ben aanmerkelijk minder pessimistisch. Er is nog altijd ruimte voor afwijkende geluiden. Ook al worden kritische geluiden naar de marge gedrukt, toch weten ze steeds weer opnieuw hun stem boven de kakofonie te verheffen. Onze constitutie is nog altijd leidend voor de wijze waarop ons publieke bestel is ingericht. De mate van vrijheid die wij in ons deel van de wereld hebben is historisch gezien nog altijd ongekend. Laten we van die vrijheid optimaal gebruik maken. Dat zijn we verplicht aan onze eigen innerlijke stem – die van het geweten – aan onze medemensen en de schepping. Op die manier creëert de vrijheid van de publieke ruimte de mogelijkheid tot het ontwikkelen van je eigen moraliteit.
Ik zie ook wel dat onze vrijheid onder druk staat. Maar het systeem kan echt wel tegen een stootje. Tijdens de recente coronacrisis was het even spannend. Maar het leven heeft zijn vertrouwde loop weer hernomen. Steeds meer mensen hebben toen opnieuw geleerd hun vrijheid te waarderen. Ze zijn zich ervan bewust geworden dat die vrijheid niet vanzelfsprekend is. Laten we hopen dat daaruit een nieuw besef ontstaat waarin de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van geweten gekoesterd worden en verdedigd tegenover de krachten die zich keren tegen de bestaande pluriformiteit van inzichten en streven naar een eenheid die er in dit ondermaanse per definitie onbestaanbaar is. De machthebbers kunnen die eenheid wel nastreven. Maar dit streven is het resultaat van de claim precies te weten wat God van ons wil. En daarmee doen we zowel God als onze pluriforme werkelijkheid onrecht.
Het is zaak dat wij vanuit onze diepreligieuze overtuiging ons tegen de machtsaanspraken van dictators en democratische meerderheden teweer stellen. Jij doet dat vanuit jouw orthodox rooms-katholieke positie veel radicaler dan ik. Volgens mij is onze huidige democratie veel minder totalitair dan jij het doet voor komen. Daarbinnen is nog steeds sprake van de ruimte die ik tot de essentie van ons liberalisme reken: ons eigen leven ter hand te nemen en daar in vrijheid en voor eigen rekening vorm aan te geven.
Maar wij beiden delen op zijn minst de overtuiging dat een eenheid die van bovenaf wordt opgelegd, zonder dat ze aansluit bij de innerlijke morele overtuiging van ons mensen, uit den boze is.
Robert: Dat we daarin overeenstemmen is ook niet zo vreemd als we bedenken dat het jodendom de basis, het historisch fundament is van het christendom. Zonder het jodendom is het christendom ondenkbaar.
Victor: Op dat punt verschil ik dan toch wel weer van mening. Ik geloof namelijk niet in het jodendom als historisch fundament van het katholieke christendom. Het gaat om twee eigenstandige tradities waarin, elk op geheel eigen wijze, uitdrukking gegeven is aan de betovering die er van het goddelijke uitgaat. Daarbij heeft het christendom haar eigen lijnen getrokken vanuit het Oude Testament. De joodse traditie van de rabbijnen heeft dat op haar eigen wijze weer heel anders gedaan. Dat verschil is, nogmaals, essentieel voor de moderniteit. Dat we elkaar ondanks jouw reactionaire invalshoek toch kunnen vinden in de strijd tegen de totalitaire machten, dat waardeer ik zeer.
[1] Zie Zonder traditie raakt een mens op drift – Wapenveld (wapenveldonline.nl)
[2] Zie o.a. beider meest recente publicaties: Viktor Kal, Poetins filosoof. Alexander Doegin (Amsterdam: Prometheus, 2023) en Robert Lemm, Desengano. De wereld is niet voor verbetering vatbaar (Groningen: De Blauwe Tijger, 2023).
