Al langere tijd gaan er stemmen op die het WEF in verband brengen met een informele machtsstructuur die buiten de formele democratische instituties om grote invloed heeft op politieke besluitvorming. Met name sinds de coronacrisis zijn deze vermoedens sterker geworden. Over de hele wereld namen regeringsleiders de terminologie van het WEF en zijn voorzitter Klaus Schwab over. Tot deze terminologie behoren met name publiek-private samenwerking, de Great Reset en de Vierde Industriële Revolutie. Om vast te stellen in hoeverre het WEF ook invloed heeft op het beleid van de Nederlandse regering diende Kamerlid Pepijn van Houwelingen een aantal Wob-verzoeken in. Dit verzoek leverde een groot aantal documenten op die een beter beeld geven van de correspondentie tussen het WEF en Nederlandse kabinetsleden vanaf 2016.
Het doel van dit artikel is een tussentijdse analyse te maken van de betrekkingen tussen het WEF en de Nederlandse regering. We beperken ons daarbij tot de Wob-documenten. Forum voor Democratie is de enige politieke partij die deze betrekkingen onderzoekt en is voornemens ook in de toekomst de relatie tussen het WEF en de Nederlandse regering in kaart te brengen. Dit is van belang omdat op de vragen en vermoedens van FvD-politici nogal ontwijkend werd gereageerd. De fractievoorzitter van de ChristenUnie, Gert-Jan Segers, bagatelliseerde het belang van het WEF. Hij typeerde het WEF als een ‘Zwitserse praatclub’. Inmiddels is het wel duidelijk dat de betrekkingen tussen het WEF – door Rutte zelf “de meest invloedrijke top ter wereld” genoemd – en de Nederlandse regering te intensief zijn om het WEF af te doen als een praatclub.[1] Bij de ‘annual meeting’ in Davos in 2019 was er een indrukwekkende delegatie vanuit Nederland, met onder andere koningin Maxima, premier Rutte en de ministers Kaag, Bruins, Van Nieuwenhuizen en Hoekstra.[2]
Dit artikel brengt per bewindspersoon in kaart welke betrekkingen er zijn met het WEF, op welke onderwerpen deze contacten betrekking hebben en wat de actieve betrokkenheid van de diverse bewindspersonen is. De meest in het oog springende bewindspersonen zijn de ministers Rutte (Algemene Zaken) en Sigrid Kaag (Internationale Handel en Ontwikkelingssamenwerking).
Premier Mark Rutte / Algemene Zaken
De vroegste correspondentie die wij hebben kunnen raadplegen heeft betrekking op de WEF-jaarvergadering van 2016. Het onderwerp van deze vergadering was ‘Mastering the Fourth Industrial Revolution’. Rutte bedankt Schwab voor de dagen in Davos. Blijkens de brief heeft Rutte meegedaan aan een discussie over ‘The Future of Europe’. Hij zegt dat hij geen betere gelegenheid had kunnen hebben om ‘several key messages’ te kunnen delen, bij de aanvang van het voorzitterschap van Nederland van de Raad van de Europese Unie. Ook dankt hij Schwab voor de ontmoeting van Schwab met Rutte zelf en met koningin Maxima.[3] Uit de brief kunnen we verder opmaken dat Rutte heeft gesproken tijdens een diner-bijeenkomst over de Vierde Industriële revolutie in Europees perspectief. Verder spreekt Rutte zijn waardering uit voor de manier waarop de relatie tussen het WEF en Nederland is gegroeid in de afgelopen jaren. Naast koning Maxima en premier Rutte waren er ook andere kabinetsleden aanwezig. Rutte schrijft: “Koningin Maxima en de leden van mijn kabinet hebben met veel genoegen deelgenomen aan de besprekingen in Davos en waarderen de zinvolle en aangename werkrelatie die wij het afgelopen jaar hebben gehad en zien uit naar onze verdere samenwerking”.
In december van dat jaar zegt Rutte per brief toe in januari 2017 opnieuw aanwezig te zijn: “De reis naar Zwitserland, midden in de winter, is voor mij altijd een genot en een hoogtepunt van het nieuwe jaar”.[4] Het onderwerp van de bijeenkomst in 2017 zal zijn ‘Shaping Global Systems in the Face of Political and Economic Uncertainty’. In een brief van 22 november 2017 blikt Rutte terug op deze conferentie en wijst erop dat Nederland met zo’n grote delegatie vertegenwoordigd was. Hij spreekt over “onze innige werkrelaties” en dat vergadering van 2017 een boost had gegeven aan de reeds uitstekende relatie tussen de Nederlandse regering en het WEF. Ook nodigt hij Schwab uit voor een informele lunch later dat jaar en benadrukt hij “het grote belang van het WEF voor de Nederlandse regering”.[5]
In een brief van 30 augustus 2017 wordt Rutte geïnformeerd over een volgende brandende kwestie: cybersecurity. Het WEF nodigt overheidsdiensten, internationale organisaties, waaronder Interpol, en verschillende bedrijven, uit om na te denken over oplossingen die natuurlijk “resilient and robust” zullen zijn.[6] Rutte bevestigt zijn deelname in een brief aan Schwab van 22 november.
In juni 2018 nodigt Schwab Rutte uit voor een WEF-vergadering in New York die aansluitend aan de vergadering van de Verenigde Naties in september zal plaatsvinden. Schwab prijst in zijn schrijven de bereidheid van de Nederlandse regering om de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties “het leidende beleidskader te maken voor het regeringsbeleid”. Nederland is daarin een voorbeeld voor de rest van de wereld.[7]
In een brief van 4 september 2018 blikt Schwab terug op een diner dat Schwab en Rutte hebben gehad in Nederland waarbij ook “sleutelfiguren uit het kabinet” aanwezig waren. Schwab zegt onder de indruk te zijn van “de dynamiek waarmee Nederland multilaterale samenwerking en de Vierde Industriële Revolutie, de twee belangrijkste factoren voor succes in de toekomst, hebben omhelsd. U en uw regering zijn al vele jaren rolmodellen en grote vrienden van het Forum”.[8]
In september 2019 schrijft Schwab aan Rutte over de Strategic Partnership Framework van de Verenigde Naties en het WEF. In dit kader zal een top worden georganiseerd in New York om de publiek-private samenwerking verder uit te bouwen. In de brief van Schwab aan Mark Rutte van 30 september 2019, bedankt Schwab Rutte dat hij als co-chair wil optreden op de WEF Economic Forum Sustainable Development Impact Summit in New York.[9]
Deze brief is interessant omdat Schwab erop wijst dat het WEF samenwerkt met de Verenigde Naties in het digitale platform UpLink: een samenwerking die ten dienste staat aan het behalen van de SDG's van de Verenigde Naties. Rutte zal in New York een bijdrage leveren aan de sessie over de New Green Deal for Europe en aan een sessie onder de titel ‘How to survive the 21st century’.
Rutte is uitgenodigd voor de jaarlijkse WEF-conferentie die in 2020 voor de vijftigste keer wordt gehouden. In zijn bevestigingsbrief noemt Rutte het WEF “de meest invloedrijke top ter wereld, waar leiders van regeringen, internationale organisaties, het bedrijfsleven en het maatschappelijk middenveld bijeenkomen om de mondiale, regionale en industriële agenda’s vorm te geven”. Het WEF speelt volgens Rutte een sleutelrol “in het faciliteren en ondersteunen van de dialoog tussen politici, bedrijfsleiders, academici en de burgerlijke samenleving”.
Rutte wordt ook uitgenodigd voor een Leadership Panel on Transforming Food Systems and Land Use op 27 januari 2021 en een Regional Action Group for Europe and Eurasia in samenwerking met Chatham House (online vergadering 30 april 2020).[10] Op 11 augustus 2020 wordt Rutte uitgenodigd voor een sessie getiteld ‘Breaking Silos to Achieve Food and Climate Security’ op de World Economic Forum Sustainable Development Impact Summit van 23 september 2021. Het doel van deze top is om de realisering van de SDG’s en de klimaatdoelen van Parijs te bevorderen.[11]
Minister Sigrid Kaag / Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking
De betrokkenheid van premier Rutte bij het WEF blijft voornamelijk beperkt tot de jaarlijkse vergadering in Davos. Minister Kaag is bij verschillende deelprojecten van het WEF betrokken. Naast Klaus Schwab correspondeert zij voornamelijk met WEF-directeur Børge Brende en Mirek Dušek.
Op 13 februari 2020 ontvangt Kaag een uitnodiging voor een Special Meeting on the Middle East in the Fourth Industrial Revolution. Blijkens deze uitnodiging is Kaag lid van de Middle East and North Africa Stewardship Board van het WEF.[12] De minister was hiervan lid sinds 2019 tot haar aftreden in september 2021. Ze was bij deze initiatieven betrokken namens het kabinet vanuit haar rol als minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Ze is niet naar de vergadering in Riyad geweest. Het jaar daarvoor was zij, op 3 april 2019, wel naar de jaarvergadering van de MENA in Jordanië geweest.
Vanaf maart 2020 speelt de coronacrisis. Kaag wordt door Schwab uitgenodigd deel te nemen aan het Covid Action Platform.[13] Aan dit platform zouden 200 bedrijven en ook de WHO meewerken met het doel “regeringen te helpen met het verstrekken van middelen voor de ontwikkeling van vaccins en het stimuleren van nieuwe plannen om de toeleveringsketens open te houden”.[14] Uit een mailwisseling tussen de diverse bewindslieden blijkt dat deelname aan dit WEF-initiatief is afgewogen tegen andere mogelijke partners. Als voordelen van samenwerking met het WEF (MANAGE-COV) worden genoemd dat ‘binnen het WEF alle mondiale farmaceutische bedrijven actief zijn’ en dat de "minister van Medische Zorg jaarlijks wordt uitgenodigd voor de Annual Meeting in Davos’.[15] Uiteindelijk is de keuze gevallen op de International Vaccine Alliance. Deze mailwisseling is interessant omdat dit een duidelijk voorbeeld is van een situatie waarin het WEF als een mogelijke partner van de Nederlandse regering wordt gezien voor concrete en ingrijpende beleidsvorming.
In een mail van 14 mei 2020 wordt Kaag uitgenodigd deel te nemen aan de nieuw opgerichte Global Action Group. Het doel van deze actiegroep is “wegen te vinden en te overwegen om in een turbulente mondiale context samenwerkingssystemen te versterken, te hervormen of opnieuw op te bouwen”.[16] Een uitnodiging voor een online vergadering van de Global Action Group omschrijft het doel als “veerkracht te vergroten, publiek-private partnerschappen te verdiepen, zich te verbinden tot een mondiaal sociaal contract en het versterken van humanitaire kaders”.[17] Uit een brief van juni 2020 blijkt dat Kaag in elk geval aan de oprichtingsvergadering heeft deelgenomen. Uit de uitnodiging voor de 51e Annual Meeting blijkt dat Kaag co-chair is van de Global Action Group van het wef en lid is van de Regional Action Group for the Middle East and North Africa. In die hoedanigheid beschouwt Brende haar werk als een bijzonder belangrijke bijdrage aan het “werk van de Great Reset”. Ook ziet Brende een speciale rol voor Nederland weggelegd in het vormgeven van de toekomst van “the global trading system”.[18] In een uitnodiging van 20 september 2020 voor de Regional Action Group for the Middle East and North Africa blijkt hoezeer de coronacrisis wordt beschouwd als een enorme kans voor een digitale transformatie: “Als er al een zilveren randje aan de COVID-19-crisis zit, dan is het wel dat de pandemie de wereldwijde digitale transformatie een extra impuls heeft gegeven, aangezien overheden, bedrijven en de samenleving staan te popelen om zich aan te passen aan een snel groeiende digitale economie”. Het doel is te komen tot een “een nieuw digitaal ecosysteem”.[19]
Minister Kaag krijgt in de coronaperiode bijna wekelijks uitnodigingen voor (online) vergaderingen. We weten niet of en hoe vaak ze hier op ingaat. Wel weten we dat zij lid is van verschillende van de groepen, taskforces, actiegroepen et cetera. Zo is zij lid van de Regional Action Group for the Middle East and North Africa. Verder zijn er uitnodigingen voor het Covid Action Platform (“to launch the Great Reset Initiative”[20]), het Humanitarian and Resilience Investing Initiative en de Global Action Group. Blijkens een brief van Børge Brende heeft Kaag in juli van dat jaar een gedachtewisseling gehad met Brende over het Humanitarian and Resilience Investing Initiative van het WEF.[21] Een ander bedankbriefje wijst erop dat Kaag een bijdrage heeft geleverd aan “Countering COVID-19 Shocks in Fragile Contexts” op de World Economic Forum’s Sustainable Development Impact Summit; een online vergadering op 24 september 2020.[22] Zij wordt uitgenodigd voor de Trade Multistakeholder Conversation 2020 op 8 november en de Global Technology Governance Summit van 6 en 7 oktober 2020.
Overige bewindslieden
Eric Wiebes / Economische Zaken
Wiebes tekent als minister van Economische Zaken een overeenkomst (Letter of Intent) met het WEF.[23] Het betreft een samenwerking waaraan ook het ministerie van Landbouw zal deelnemen op het gebied van voedselproductie: het oprichten van een Global Coordinating Secretariat in Nederland, voor een “globaal netwerk van Food Innovation Hubs”. De brief is het resultaat van “een constructieve discussie tussen vertegenwoordigers van het WEF, vertegenwoordigers van het Nederlandse ministerie van Economische Zaken en Klimaatbeleid, het ministerie van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit, Oost nl, de Wageningen Universiteit en Research Foodvalley NL en vertegenwoordigers van Unilever, DSM en Rabobank”.[24] Het WEF had om de financiële steun van Nederland gevraagd om dit secretariaat te bekostigen. In een brief van 11 mei 2021 wordt een bedrag van 651.000 euro toegezegd om het secretariaat in Wageningen te kunnen vestigen.
Wopke Hoekstra / Financiën
In een bedankbrief voor de bijeenkomst in 2018 dankt Wopke Hoekstra het WEF: “Het zou mij een genoegen zijn om onze samenwerking inzake mondiale financiële kwesties met het WEF voort te zetten, bijvoorbeeld op het gebied van financiële stabiliteit en duurzame economische vooruitgang”.[25] Hoekstra zegt toe om met zijn staf te onderzoeken hoe de samenwerking met het WEF verder vormgegeven kan worden. Hoekstra was ook aanwezig op de 50e jaarlijkse conferentie in Davos. Door een WEF-medewerker wordt hij bedankt voor zijn inbreng in de Informal Gathering of World Economic Leaders (IGWEL) on Finding Resilience in Global Economy with New Rules. Hoekstra is ook lid van de Regional Action Group for Europe and Eurasia.[26] Op 15 september 2021 wordt Hoekstra uitgenodigd voor een online bijeenkomst over ‘Shaping an Equitable Inclusive and Sustainable Recovery’ op 20 september 2021.[27] Het doel van deze bijeenkomst is het realiseren van de SDG’s en het klimaatakkoord van Parijs.
Bruno Bruins / Medische Zorg
Na zijn benoeming als minister van Medische Zorg wordt Bruno Bruins op 22 november 2017 door Børge Brende gevraagd deel te nemen aan de Global Health and Healthcare agenda in de rol van ‘steward’ voor het System Initiative on the Future of Health and Healthcare. Bruins aanvaardt deze benoeming in een brief van 7 december 2017. Hij draagt directeur-generaal Angelique Berg voor als ‘senior deputy’ en schrijft: “Het zou mij een genoegen zijn om met de leden van de System Initiative Stewards Community de samenwerking te versterken om de belangrijkste wereldwijde problemen aan te pakken, zoals waardegedreven gezondheidszorg, antimicrobiële resistentie en precisiegeneeskunde”.[28] Bruins was ook betrokken bij de Global Coalition for Value in Healthcare.[29]
Edith Schippers / Volksgezondheid
Edith Schippers was in 2016 in Davos. Daar leverde zij bijdragen aan panels over ‘Antibiotics Crisis’ en een sessie onder de titel ‘Shaping the Future of Health’. Dit staat in een bedankbrief van WEF-functionaris Phillipp Rössler, die Schippers ook uitnodigt voor een bijeenkomst in China later dat jaar: de Annual Meeting of the New Champions.
Conclusies
De tot nu toe opgevraagde documenten laten zien dat er al jarenlang innige contacten zijn tussen het WEF en meerdere Nederlandse bewindspersonen. Het eerder genoemde artikel van Wouter Roorda geeft een meer omvattende beeld van de samenwerking tussen de Nederlandse overheid en het WEF; wij beperken ons hier tot de informatie uit de Wob-documenten.
Vanaf 2016 hadden deze contacten vooral betrekking op de jaarvergadering van het WEF in Davos, maar met name sinds het jaar 2020 zien we een intensivering van de contacten en zijn Nederlandse bewindslieden bij steeds meer programma’s van het WEF betrokken. In enkele gevallen is het WEF rechtstreeks betrokken bij politiek beleid, zoals bij de onderhandelingen over een eventueel partnerschap om internationaal samen te kunnen werken in de aanpak van corona. In één geval leidden de contacten tot een formele overeenkomst tussen het WEF en de Nederlandse regering, namelijk de vestiging van het Global Coordinating Secretariat, waarmee een subsidie van 651.000 euro gemoeid was.
Het WEF is voor de bewindslieden zeker niet alleen een platform waar zij te gast zijn. De ministers Kaag en Bruins hadden formele functies in verschillende programmaonderdelen van het WEF: Bruins als Steward voor het System Initiative on the Future of Health and Healthcare en Kaag als co-chair van de Global Action Group en als lid van de Regional Action Group Middle East and North Africa. In die hoedanigheid denken zij ook mee over de strategie van het WEF en publiceren zij artikelen op de website.
De samenwerking van het WEF en de Nederlandse regering wordt zelden concreet. Dat betekent niet dat er geen invloed is. Uit de correspondentie blijkt dat het WEF vooral een politieke visie uitdraagt en de Nederlandse bewindspersonen betuigen ook meermalen hun steun voor deze visie. Die visie wordt vooral uitgedrukt in het belang van ‘public private partnerships’ en ‘stakeholder capitalism’. Het eigene van deze visie is dat politiek vooral wordt opgevat als efficiënt bestuur door een verregaande mate van samenwerking tussen bedrijven en overheden. Politiek is in deze visie vooral een kwestie van efficiënt besturen; de inbreng van de burger en het democratische proces verdwijnen steeds meer naar de achtergrond. De te realiseren doelen worden niet bepaald door een democratisch proces, maar zijn vastgelegd door internationale en supernationale organen als het WEF (de Great Reset, de Vierde Industriële Revolutie) en de Verenigde Naties (de Sustainable Development Goals). Begrippen als burgerschap, democratie en mensenrechten spelen in de geanalyseerde documenten geen rol van betekenis; hooguit worden enkele keren vertegenwoordigers van de civil society genoemd. Het WEF speelt mijns inziens een belangrijke rol in deze verschuiving van ‘politics’ naar ‘governance’.
Illustratief voor deze verschuiving is ook het taalgebruik. Het is opvallend hoe weinig er wordt gesproken over concrete beleidsvorming en wetgeving. In plaats daarvan zien we een globalistische managementtaal die in zeer specifieke termen problemen agendeert en oplossingsrichtingen suggereert. Het gaat steeds om globale uitdagingen, ecologische problemen die zich op dit cruciale moment in de geschiedenis manifesteren in deze “ever more complex and interconnected world”. De oplossingen zijn altijd digitaal, inclusief, globaal, technologisch, ‘agile’, ‘resilient’, ‘transformative’ en ‘sustainable’. De methode is altijd die van ‘strong leadership’, dialoog tussen stakeholders, public-private partnerships. Voor bijna elk probleem kan wel een zin worden gebruikt als: “Increasing resilience is crucial to economies for ensuring sustainable growth in a fast developing world” (Wopke Hoekstra).[30] Ook zonder concrete en meetbare resultaten wordt hier mijns inziens een taalveld gecreëerd waarin een wereldwijde bestuursklasse gewend is zich te uiten en te legitimeren.
Deze observaties zijn coherent met de bevindingen van Christina Garsten en Adrienne Sörbom in hun boek Dicreet Power. Zij situeren het WEF binnen een opkomend systeem van diffuse machtsuitoefening waarin het erom gaat leiders en bewindspersonen beïnvloeden. Het WEF heeft geen formeel mandaat, maar moet anderen ervan overtuigen om bepaalde doelen te bevorderen. Garsten en Sörbom stellen voor het WEF te zien als een bemiddelingsorganisatie tussen de markt en de politiek die haar bereik uitbreidt via een netwerk van individuen en groepen. Deze vorm van macht wordt gelegitimeerd door voortdurend te wijzen op mondiale problemen, maar zet tegelijkertijd democratische kernwaarden onder druk.[31]
[1] Zie Wouter Roorda, ‘De tentakels van het WEF reiken tot ver in de Nederlandse staat’, Wynia’s Week, 19 januari 2022. https://www.wyniasweek.nl/de-tentakels-van-het-wef-reiken-tot-ver-in-de-nederlandse-staat/
[2] Zie ‘Antwoorden van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking op vragen van kamerlid Van Houwelingen (Forum voor Democratie) over de kosten gemaakt door bewindslieden tijdens bijeenkomsten van het World Economic Forum (WEF)’, 20 mei 2022.
[3] Brief van Mark Rutte aan Klaus Schwab, 28 januari 2016.
[4] Brief van Mark Rutte aan Klaus Schwab, 20 december 2016
[5] Brief van Mark Rutte aan Klaus Schwab, 22 november 2017
[6] Brief van Klaus Schwab aan Mark Rutte, 30 augustus 2017.
[7] “… its willingness to make the Sustainable Development Goals Its leading policy framework serve as role model globally”. Brief van Klaus Schwab aan Mark Rutte, 19 juni 2018.
[8] Brief van Klaus Schwab aan Mark Rutte, 4 september 2018.
[9] Brief van Klaus Schwab aan Mark Rutte, 19 juni 2019.
[10] Brief van Klaus Schwab aan Mark Rutte, 11 december 2020.
[11] Brief van Klaus Schwab aan Mark Rutte, 11 augustus 2021.
[12] Brief van Mirek Dušek aan Sigrid Kaag, 13 februari 2020.
[13] Brief van Klaus Schwab aan Sigrid Kaag, 20 maart 2020.
[14] Brief van Klaus Schwab aan Sigrid Kaag, 17 maart 2020.
[15] Geanonimiseerde mail van het ministerie van Volksgezondheid (onderwerp: WEF vs. IVA), 12 juni 2020.
[16] Brief van Børge Brende aan Sigrid Kaag, 14 mei 2020.
[17] Mail van Børge Brende aan Sigrid Kaag, 15 juli 2020.
[18] Brief van Børge Brende aan Sigrid Kaag, 1 juli 2020, zie ook brief van Børge Brende aan Sigrid Kaag, 22 oktober 2020.
[19] Mail van Mirek Dušek aan Sigrid Kaag, 20 september 2020.
[20] Mail van Klaus Schwab aan Sigrid Kaag, 26 mei 2020.
[21] Mail van Børge Brende aan Sigrid Kaag, 22 oktober 2020.
[22] Mail van Cody Feldman aan Sigrid Kaag, 25 september 2020.
[23] Letter of Intent, 5 januari 2021.
[24] Brief van het ministerie van Economische Zaken en Klimaatbeleid / Directoraat-generaal Onderzoek en Innovatie aan World Economic Forum, zonder datum.
[25] Geanonimiseerde brief ministerie van Financiën, 14 februari 2019.
[26] Brief van het WEF aan Wopke Hoekstra, 23 april 2020.
[27] Brief van WEF aan Wopke Hoekstra, 15 september 2021.
[28] Brief van Bruno Bruins aan Børge Brende, 7 december 2017.
[29] Brief van Børge Brende aan Bruno Bruins, 7 november 2019. Zie ook de brieven van Bruno Bruins aan Børge Brende van 7 december 2017 en 31 januari 2018.
[30] Brief van Wopke Hoekstra, 4 maart 2020.
[31] "To extend its base and its authority, the WEF must build on a strategic effort to create networks and communities across organizational boundaries. In practice, this entails propelling its ideas and visions through these networks and communities not by coercion but by seduction—that is, by attracting others to its ideas and visions and motivating individuals to work for them and to want the outcomes the WEF wants. The key concept here is seduction, built on ingredients such as status, exclusion, and discretion.
Seduction, as recognized by political scientist Joseph Nye, implies the exercise of a subtle, soft form of power—the ability to shape the preferences of others through appeal and attraction, not by force". En: “The fact is that only a smaller group of the elite is invited to participate in discussions and deliberations at Forum events and the lack of transparency in criteria of admission means that liberal democratic practices are in peril”. Christina Garsten en Adrienne Sörbom, Discreet Power: How the World Economic Forum Shapes Market Agendas, Stanford University Press, 2018.
