Marie-Thérèse ter Haar is docent, auteur, Ruslandkundige en de oprichter van de Rusland & Oost-Europa Academie. Op vrijdag 10 februari gaf zij een lezing over de verschillen en verhoudingen tussen Rusland en het Westen.
Waarom Rusland? Waar komt de interesse vandaan?
Op mijn 18e wist ik niet wat ik wilde na de middelbare school; misschien een taal of toch muziek studeren. Verhalen over de tsaren, sledes door de sneeuw of de bals in de Hermitage zoals beschreven in de Russische literatuur hebben me altijd aangetrokken. Toen dacht ik opeens, ‘ik wil die brieven van Tolstoj kunnen lezen.’ Zo in mijn eerste studiejaar kreeg ik studiepunten om drie maanden in het 'enge, communistische Rusland de taal te leren.
Ik bleef er hangen, leerde de mensen kennen, werd er verliefd, bezocht iedere uithoek van het grote land met alle nationaliteiten en genoot van de hartelijkheid en warmte van de mensen. Het fascineerde mij toen al, dat de wereld waarin ik terecht kwam heel anders was dan de wereld die mij werd voorgehouden in Nederlandse boeken en het Nederlandse nieuws. Dat betekent niet dat ik de nare aspecten van het communisme niet zag, maar ik merkte wel dat ik ongelofelijk bevooroordeeld was tegenover de mensen. In mijn hoofd leefden de Russen in totale onvrijheid, als het ware achter de tralies. Zij konden toch onmogelijk gelukkig zijn? En daar vielen me wel de schellen van de ogen, hoe je met het theater, met een Tsjechov of een Tsjaikovski gelukkig kunt zijn. Hoe je met een Lada of geestelijke rijkdom gelukkig kunt zijn! Daar is een psychologische fascinatie begonnen, die doorgaat tot op de dag van vandaag.
Ik ben daar totaal bevooroordeeld en geïndoctrineerd binnengekomen, en er bij wijze van spreken weer uitgekomen met een diep begrip voor de andere kant van het verhaal. En dan zie ik wat er op dit moment in de samenleving gebeurt wanneer het over Rusland gaat. Iedere dag fascineert het me hoe Nederlanders totaal geïndoctrineerd raken over dat land, wellicht nu nog heviger dan in de tijd van het IJzeren Gordijn.
Als je het hebt over zulke indoctrinatie, wat is dan volgens jou de grootste misvatting die mensen uit het westen hebben over Rusland?
Ik denk dat veel Westerlingen ervan overtuigd zijn dat de mensen in Rusland onderdrukt worden omdat ze autocratisch geregeerd worden. Dat ze doodsbang zijn om opgepakt te worden. Of dat de mensen van de oudere generatie volledig bedwelmd zijn door staatspropaganda. Zij zijn toch altijd onderdrukt geweest? Hebben altijd geleden, altijd een dictatoriaal regime gehad? Die Russen, die kunnen toch niet gelukkig zijn?
Bij heel veel Nederlanders gebeurt dat onbewust, omdat de propagandamachine al 30 jaar zo loopt (en nog langer). KGB, Pussy Riot, Navalny, pijpleidingen, Rusland als expansionistische macht, trollenfabriek, kampen in Siberië of Stalin-termen; heel veel Nederlanders zijn zich niet bewust hoezeer dat soort propaganda hun denken beïnvloedt. Voor die onwetendheid bij veel landgenoten (of herhaling van angstwoorden, die continue in onze Westerse hersenen wordt gepompt), blijf ik dus wel begrip houden.
Maar dan heb je een ander deel van Westerlingen die arrogant of overtuigd zijn dat er maar een systeem het beste is: onze westerse vrije markt en democratie. Enkelen van hen, hebben we met de Rusland & Oost-Europa Academie mogen begeleiden. Zij hebben de absolute overtuiging dat mensen werkelijk alleen binnen ons Westerse systeem gelukkig kunnen zijn. Geluk is voor hen onbestaanbaar zonder onze ‘vrijheden’, zonder onze relatief recent ontwikkelde ideeën over politiek, recht en bestuur. Daar kan ik echt met mijn pet niet bij. Ik heb voorlichting gedaan bij politieke partijen, van GroenLinks tot het CDA. Allemaal vriendelijke mensen, maar de blinde arrogantie ten opzichte van een andere cultuur spat ervan af. Ook ons tolk werk in de zakenwereld of universitaire wereld gaf voorbeelden ten overvloede. Over het algemeen was men overtuigd dat Rusland het Westen moest volgen.
En die arrogantie is volledig misplaatst. De Russen zijn een ontwikkeld volk met een eigen identiteit. Een sterk aspect van die identiteit – wat je ook herkent in enkele andere Oost-Europese landen – is bijvoorbeeld een hoog cultuurniveau. Al in de communistische tijd was het heel gewoon om stijlvol en beschaafd in kostuum naar het theater te gaan. En dat was niet een keer in het half jaar. Nee, dat hoorde bij je opvoeding; één keer in de maand. Die hoge cultuur, toneel, opera, literatuur, daar weten ze alles van. Hier in het Westen moet je al een hele specifieke interesse hebben; je krijgt het niet zomaar mee als onderdeel van je scholing. Hoeveel Westerse politici kunnen citeren uit Shakespeare? Zou het publiek zo’n citaat überhaupt begrijpen? Dat is een cruciaal verschil met Rusland. Wanneer een Russische politicus een citaat van een groot schrijver opwerpt, denkt de gemiddelde Rus echt niet, ‘wat loopt deze man interessant te doen’. Nee, dat zit diep in die cultuur.
Waarom denk je dat het Westen Rusland zo slecht begrijpt?
Als westerse vrouw mocht ik de Sovjetunie nog ervaren. Je zag het systeem langzaam instorten. Ik zag de gewone mensen, hoorde hun kant van het verhaal, hoe zij over de zaken dachten. Maar de bekende Ruslandcorrespondenten, mensen van mijn generatie zoals Laura Starink of Hubert Smeets, die reisden vooral op en neer van Rusland naar Nederland, en mengden zich in de kringen van de oppositiemensen, de dissidenten. Ik heb vaak aan ze gevraagd: ‘Ga nou eens ook andere mensen bezoeken en schrijf daar ook over.’ Maar nee, de enige groep die zij hebben bevraagd waren de dissidenten. Een zeer klein groepje intellectuelen, anticommunistisch en zeer pro-Europa. De oude generatie zijn figuren als Sakharov, en nu heb je types als Navalny. En dat kleine groepje is het enige geluid waar men in Nederland over leest, al bijna 40 jaar lang.
Goed, ik heb me natuurlijk ook deels met deze groep beziggehouden; je moet er het bestaan van weten. En ik heb 10 jaar geleden ook veel geïnformeerd bij de mensen in de protestmars van Navalny, omdat ik wilde weten wat mijn vrienden bezielde. Ik ben die mensen best goed gezind, maar ze vormen slechts een klein elitair OF rebellerende groepje. En helaas nog geen goed plan B.
De rest van het land wordt in de media veelal denigrerend weggezet als ouderwetse, volgzame Russische patriotten, maar dat is wel gewoon de 80 tot 90% Russen die op dit moment zeggen, ‘wij steunen onze regering’. Daar zitten hele gewone, fatsoenlijke mensen tussen. Dat zijn echt niet alleen maar Poetin-lovers en oligarchen. Het zijn directeurs van grote theaters, het zijn musici, zakenmensen, ondernemers, technici, wetenschappers of arbeiders. En over die grote meerderheid horen wij in Nederland vrijwel niks. Waarom is men daar niet nieuwsgierig naar? Waarom stellen we onszelf niet de grote ‘waarom’-vragen?
Mij heeft het oprecht verbaasd wat voor een verschuiving heeft plaatsgevonden. Hele normale mensen die de afgelopen 30 jaar alleen maar pro-Westers zijn geweest, hebben nu een diep vaderlandslievende houding ingenomen. Zij hebben zich ingelezen, hun huiswerk gedaan, en weten nu echt waar ze geopolitiek over spreken. Dat was een jaar geleden minder het geval. Hun land wordt bedreigd door de NAVO/Amerika en er is een oprecht patriottisme gekweekt. Laten we in het Westen ons tenminste verdiepen in de ‘waarom’-vragen: 'waarom veel Russen ook teleurgesteld in ons zijn'. Het is de enige manier om de akelige toestand van deze oorlog te doorbreken om tenminste te begrijpen waarom Rusland zo gehandeld heeft als het heeft gedaan. Ook het Westen heeft veel boter op het hoofd, maar dat zal de media en politiek niet gauw erkennen. Toch moeten we proberen om de dialoog aan te gaan. Het is de enige manier om te voorkomen dat dit drama nog verder escaleert.
