Onze visie op het Midden-Oosten zegt iets over wie wij zelf zijn. Aldus John Laughland, directeur FVD-International, tijdens de cursus die hij voor het Renaissance Instituut op 11 februari jongstleden hield. Dat heeft niet alleen te maken met het feit dat wij onze eigen ideeën projecteren op dat deel van de wereld. Maar het is ook zo dat de tradities die hier zijn ontstaan onze wereld in grote mate ook zelf bepaald hebben.
Het Midden-Oosten is de bakermat van drie wereldgodsdiensten: die van het jodendom, het christendom en de islam. Deze godsdiensten hebben een bepalende rol gespeeld in de Europese beschavingsgeschiedenis.
Het centrum van de wereld
In de middeleeuwen werd Jeruzalem ook letterlijk gezien als het centrum van de wereld. Op wereldkaarten uit die tijd vormt de stad het knooppunt tussen de destijds bekende continenten Europa, Azië en Afrika. Voor Joden was dit eeuwenlang het belangrijkste religieuze centrum geweest. Voor christenen was het de stad waar de Messias zijn wonderen had verricht, de kruisdood was gestorven en weer uit de dood was opgestaan. Bovendien zou hij er ook weer terugkomen om Gods Koninkrijk definitief op aarde te vestigen. En ook voor de profeet van de moslims was Jeruzalem de plek waar hij ten hemel was gevaren om uit de eerste hand goddelijke openbaringen te ontvangen.
Ook indirect was het Midden-Oosten van grote betekenis. Volgens de befaamde historicus Henri Pirenne had het tweede Romeinse Rijk onder leiding van Karel de Grote nooit vorm gekregen wanneer de dreiging van de machtige islam aan haar buitengrenzen niet zo groot was geweest. De kruistochten zaaiden niet alleen dood en verderf, maar zorgden er ook voor dat kennis van de klassieken die in het Midden-Oosten aanwezig was zich over Europa verspreidde. De renaissance was ondenkbaar zonder de massale komst van geleerden die na de val van Constantinopel aan het eind van de middeleeuwen een veilig heenkomen zochten op ons eigen continent.
Maar, omgekeerd, was er veel bemoeienis met het Midden-Oosten zelf vanwege de sentimenten die dit werelddeel opriep bij de verschillende Europese volken. De eerdergenoemde kruistochten waren in eerste instantie bedoeld om het Heilige Land, met name Jeruzalem, te bevrijden van islamitische overheersing. De latere alliantie tussen Frankrijk en het Ottomaanse Rijk niet alleen bedoeld om de eigen veiligheid te garanderen, maar ook die van christenen in Jeruzalem. Na de val van het Ottomaanse Rijk brak de Krimoorlog uit, waarbij Rusland probeerde ten kosten van de Fransen en de Britten zeggenschap te krijgen over Jeruzalem.
Het opportunisme van Balfour
Zelfs de fameuze Balfour Declaration in 1917 en de stichting van de staat Israël in 1948 waren het resultaat van een strijd om de hegemonie, aldus Laughland. Na de val van het Ottomaanse Rijk waren de Fransen en Engelsen overeen gekomen dat zij het Midden-Oosten zouden verdelen en dat Palestina onder internationaal bestuur zou komen. Met uitzondering van Haifa, dat als haven voor doorvoer van olie voor de Britten te grote belangen vertegenwoordigde om er niet zelf de lakens uit te delen. Bovendien diende de haven als uitvalsbasis om controle te houden over het voor de handel met het Verre Oosten zo belangrijke Suezkanaal. Bij nader inzien vonden ze dat ook Zionisten recht hadden op een deel van Palestina. Laatstgenoemden waren tot dan toe pro-Duits. Onder voorwaarde dat ze de geallieerden zouden steunen in hun strijd met Duitsland werd hen door Balfour grondgebied in Palestina beloofd.
Voor Zionisten was dat aanleiding om op grote schaal land te kopen in Palestina. Maar al snel leidde dat tot strubbelingen met daar woonachtige Arabieren. De Balfour Declaration had nadrukkelijk voorzien in respect voor de inheemse rechten van de lokale bevolking. Maar de Zionisten hadden duidelijk andere plannen. Het conflict werd al snel gewelddadig. De Britten kozen daarbij partij voor de Zionisten. Toen in Duitsland Hitler opkwam, ontstond een massale toestroom van migranten uit Europa. Daardoor namen de spanningen in Palestina uiteraard alleen maar toe.
Palestina als speelbal
Onder dreiging van oorlog met Duitsland, besloten de Britten het over een andere boeg te gooien. Ze meenden dat ze de Arabieren nodig hadden in hun strijd om de hegemonie over de olievoorraden in het Midden-Oosten. Om hen te vriend te houden verboden ze Joden meer land te kopen en nog langer naar Palestina te komen. Ze beloofden hun Arabische bondgenoten nadrukkelijk dat van een Joodse staat nooit sprake zou zijn.
De reactie van de Zionisten was furieus. Een harde kern van strijdgroepen, onder bevel van een aantal latere leiders van de Joodse staat als Menachem Begin en Yitschak Shamir, pleegde terreuraanslagen op het Britse hoofdkwartier in Palestina en vermoordde hooggeplaatste Britse overheidsfunctionarissen.
Het gevolg was dat de Britten besloten het mandaat over het gebied over te dragen aan de Verenigde Naties. Die besloten in 1948 de staat Israël uit te roepen en Palestina in een Joods en een Arabisch territorium te verdelen. De Arabische staten rondom voelden zich verraden en kozen voor de aanval. Van alle kanten werd de jonge Joodse staat aangevallen. Maar die sloeg terug en wist daarbij grondgebied te veroveren. En sindsdien, bij elke confrontatie met Arabieren, is ze er, onder toeziend oog van Amerikanen en Europeanen, in geslaagd om haar territorium uit te breiden.
Het nihilisme van de NAVO
De spannende vraag is op dit moment welk definitieve lot Gaza te wachten staat. Van de kant van radicalen in de Israëlische regering klinkt regelmatig de roep om de bevolking aldaar uit te roeien. De westerse mogendheden willen daar pertinent niet van weten. Niettemin is het de vraag wat hun plannen zijn voor de toekomst van de regio.
Want hoewel NAVO-landen doorgaans verwoede pogingen doen om hun politiek door hooggestemde idealen te laten legitimeren, wordt vooral hun militaire optreden gekenmerkt door verregaand nihilisme, aldus Laughland. Na de Holocaust verdienden de Joden een veilig thuis, zo was direct na de Tweede Oorlog de redenering. De Joodse staat verdiende onze steun. Na de aanslag op de Twin Towers dienden ook de VS en Europa gevrijwaard te worden van aanslagen. Om dat te garanderen dienden achtereenvolgens Afghanistan en Irak te worden aangevallen. Door die landen kennis te laten maken met echte democratie, zo luidde officieel de redenering. zou het gebied vanzelf veranderen in een oase van rust die de Amerikanen en Europeanen bovendien vrije toegang zou verschaffen tot de aldaar ruimschoots aanwezige grondstoffen.
Militair ingrijpen van de VS en andere NAVO-landen, waaronder ook Nederland, is echter steeds op een catastrofe voor de lokale bevolking in het Midden-Oosten uitgelopen. De oorlog in Afghanistan heeft honderdduizenden burgerslachtoffers geëist, met als enige resultaat dat de Taliban er machtiger is dan ooit. De oorlog in Irak betekende weliswaar het einde van het regime van Saddam Hoessein. Maar honderdduizenden burgerslachtoffers verder en nog altijd bezet door de Amerikanen wordt het land niettemin geteisterd door een heftige burgeroorlog. Hetzelfde geldt voor Syrië. Met steun van de Russen is president Assad weliswaar de situatie meester, maar de NAVO blijft daar het vuurtje steeds weer opnieuw opstoken met alle desastreuze gevolgen van dien voor het leven van gewone burgers. En dan is Libië, waar het regime van Moammar Gaddafi weliswaar ten val kwam en hijzelf het leven liet, maar waar het land eveneens na honderdduizenden doden nog altijd verwikkeld is in een slepende stammenstrijd zonder uitzicht op een stabiele toekomst.
Geweld, zonder dat het enig doel dient
Het met geweld omver werpen van bestaande regimes zonder perspectief op een beter alternatief – dat lijkt nuchter beschouwd telkens weer de politiek van de NAVO te zijn. Zo werd Joe Biden gevraagd of hij verwachtte dat zijn bombardementen op de Houthi’s in Yemen de problemen in het Suez-kanaal zouden oplossen. Zijn antwoord was veelzeggend. Hij verwachtte niet dat het de situatie zou veranderen, maar vond de bombardementen niettemin een goed idee. Dat is nihilisme in optima forma, aldus Laughland: Geweld om het geweld, zonder dat het enig doel dient.
In dat licht ziet Laughland ook het geweld waarvan Israël zich bedient in haar strijd tegen Hamas. Dat de laatsten zich schuldig maakten aan een ronduit barbaarse slachting op 7 oktober jongsleden, staat buiten kijf. Dat Israël het recht heeft zich tegen dit geweld te wapenen en zich ertegen te verdedigen mag helder zijn. Maar de aantallen burgerslachtoffers die daarbij op dit moment gemaakt worden in de Gazastrook zijn buitenproportioneel – ook als je daarbij bedenkt dat militanten burgers als menselijk schild gebruiken en ziekenhuizen en scholen als uitvalsbasis gebruiken.
Daarbij lijkt het minister-president Benjamin Netanyahu alleen nog om de macht te gaan. Hoe anders te verklaren dat Hamas überhaupt de barbaarse slachtingen kon aanrichten op een schaal die voor Israëlische begrippen ongekend is? Hij treedt daarnaast ook niet op tegen de retoriek van sommige religieuze leiders in zijn kabinet die roepen om de totale vernietiging van Gaza. Hij is ook te afhankelijk van hun steun om aan de macht te blijven om daartegen effectief te kunnen optreden.
Aangezien Hamas ook de partij is die een bepaalde vorm van statelijk gezag vertegenwoordigt, valt het nog maar te bezien of haar vernietiging zal bijdragen aan een stabiele toekomst voor de Gazastrook. En door de mate van geweld waarvan Israël zich bedient wordt het zaad geplant voor nieuwe haatgevoelens. Het is sterk de vraag of hiermee de toekomst waarin Jood en Arabier in vrede kunnen samenleven ook maar een stap dichterbij wordt gebracht. Gesteld dat dit het doel zou zijn van de Israëlische politiek van dit moment. Het is duidelijk dat Laughland hier inmiddels allerminst van overtuigd is.
Pleidooi voor realisme, tegen het nihilisme
Het is om die reden dat Laughland pleit voor een realistische benadering van het Midden-Oosten. De politiek van elk land wordt gedreven door opportunisme – met hoeveel idealisme het probeert diezelfde politiek ook probeert te legitimeren. Maar opportunisme is iets heel anders dan nihilisme. Met opportunisme worden bepaalde belangen gediend, maar nihilisme is louter destructief en leidt noodzakelijkerwijs tot chaos en almaar meer vernietiging. En daartegen dient vanuit moreel oogpunt ernstig bezwaar te worden aangetekend – willen we althans nog enige aanspraak maken op iets van menselijkheid, zo besloot Laughland zijn even intrigerende als uitdagende betoog die middag.
