Hans van de Breevaart
Een groot deel van het gedrag in onze moderne samenleving lijkt het resultaat van hersenspoeling. Daardoor doen we dingen die we, wanneer we enigszins bij zinnen zouden zijn, zelfs niet in ons hoofd zouden halen. De meeste mensen hebben daarbij nog wel het idee dat het allerminst vanzelf spreekt wat ze doen en dat ze zichzelf in het ootje laten nemen waar ze bij staan. Maar de stemmen in maatschappij en politiek die proberen hen op andere gedachten te brengen, worden overstemd en zoveel mogelijk monddood gemaakt. Over het gemak waarmee dat gebeurt, verbaas ik me zeer regelmatig.
Geprogrammeerd theater
Wekelijks woon ik de nodige theatervoorstellingen bij – helaas doorgaans van slechte kwaliteit. Maar het is mijn werk. Ik assisteer volksvertegenwoordigers van FVD. En na veelvuldig bijwonen van het theater dat Staten dan wel Staten-Generaal heet, is de conclusie onontkoombaar: het is heel slecht theater. Al hoort u mij daarover niet klagen. Integendeel. Want ook slechte theatervoorstellingen leveren ons een schat aan inzichten over menselijk gedrag.
Laten we uit de conclusie dat deze vergaderingen een slechte vorm van theater zijn vooral niet de conclusie trekken dat onze volksvertegenwoordigers ‘maar wat doen’. Zeker niet. Het spel wordt om te beginnen gespeeld met een ernst die doet vermoeden dat ze werkelijk geloven dat de toekomst van ons leven op aarde ervan afhangt. Letterlijk! En die ernst lijkt niet zozeer voort te komen uit een diepgewortelde overtuiging die de vrucht is van uitgebreide levenservaring. Integendeel! Eerder lijkt ze voorgeprogrammeerd.
Natuurlijk wordt er ook wel eens gelachen. Maar dat is vooral als zich iets onverwachts voordoet waarvan de hoofdrolspelers het er allemaal over eens zijn dat het eigenlijk wel komisch is. Zodra er zich iets voordoet of voorgesteld wordt dat niet binnen het gegeven wereldbeeld valt, vindt er een zekere verstarring plaats, gaat tenslotte het licht uit, en haalt men pas opgelucht adem wanneer het betoog van betrokkene is beëindigd en de beleidsverantwoordelijke ter verlichting de voorgeprogrammeerde en moreel hoogstaande mantra’s herhaalt die in het publieke discours als superieur geaccepteerd zijn geraakt.
Resultaat van collectieve mindfuck
Een voor degenen die wakker zijn toch wel schokkend voorbeeld was de discussie tussen destijds minister van Klimaat Rob Jetten en PVV-Kamerlid Alexander Kops over de zin van een Klimaatfonds van bijna dertig miljard euro wanneer de maatregelen die daaruit de komende tien jaar gefinancierd gaan worden de mondiale klimaatverandering niet gaan afremmen. Met een vage glimlach moest minister Jetten toegeven dat het beleid inderdaad niet of nauwelijks effect zou hebben op klimaatverandering, maar direct daarop beweerde hij in alle ernst dat het niettemin uitermate zinvol was omdat we nu geroepen waren te doen wat we konden. Kortom, zo concludeerde ik: de intentie achter het gekozen beleid was belangrijker dan de effectiviteit ervan. En op slechts enkele uitzonderingen na leek de Tweede Kamer het met de minister eens te zijn - inclusief partijen als de VVD en het CDA die voorheen gewend waren zich op zijn minst ook nog te laten leiden door gezond verstand en de nuchtere feiten.
Dergelijk theater kan alleen worden verklaard door middel van kennelijk zeer effectieve pogingen tot collectieve mindfuck die er de afgelopen decennia hebben plaatsgevonden. Dat was althans mijn intuïtie bij het aanschouwen van de voorstelling die zich destijds voor mijn ogen afspeelde.
Wil je begrijpen hoe het werkt?
Lezing van Hersenspoeling, de door Eddy Maatkamp onlangs uitgegeven vertaling van Joost Meerloo’s in 1956 verschenen klassieker The Rape of the Mind, bevestigde die intuïtie.
Voor iedereen die enigszins wakker is en wil begrijpen hoe de collectieve gekte van dit moment ooit heeft kunnen ontstaan en zich van de voorheen weldenkende massa heeft meester gemaakt, is dit boek een absolute aanrader. Meerloo beschrijft gedetailleerd de middelen die door individuen maar zeker ook door publieke instanties dagelijks worden ingezet om ons denken zodanig te overweldigen en ons mentaal dusdanig te verkrachten dat we opvattingen voor waar gaan houden of zelfs actief verkondigen waarvoor we ons wanneer we bij ons volle verstand zouden zijn, ongetwijfeld zouden schamen.
Meerloo, die in 1976 overleed, wist waarover hij het had. Als enige uit een Joods-Nederlands gezin van zes kinderen wist hij aan de Holocaust te ontsnappen. In het concentratiekamp zag hij van dichtbij de methoden waarvan de nazi’s zich bedienden om de wil van gevangenen te breken en hen te laten doen wat de bezetter van hen verlangde. Als psycholoog en psychiater trad hij na zijn vlucht naar Engeland in dienst van het Bureau Militair Gezag van het Nederlandse ministerie van Oorlog in ballingschap. Nadat het Naziregime verslagen was, vertrok hij naar de VS, waar hij zowel hoogleraar sociale psychologie werd aan de Columbia University als docent psychiatrie aan de New York School of Psychiatry. In die hoedanigheid deed hij uitgebreid onderzoek naar mensen die tijdens de oorlog onderworpen waren geweest aan marteling en verschillende methoden van brainwashing. Zijn bevindingen vatte hij samen in tal van publicaties. Met name de Engelstalige versie van Hersenspoeling bezorgde hem wereldfaam.
Oude en nieuwe vormen van hersenspoeling
Methoden om de wil van mensen te breken en hen bekentenissen te laten doen van zaken die al dan niet hadden plaatsgevonden, is van alle tijden. Maar sinds de opkomst van de psychologie en de sociologie als wetenschappelijke disciplines en de beschikbaarheid van middelen om de mentale gesteldheid van mensen te beïnvloeden, zijn de mogelijkheden daartoe schrikbarend toegenomen. De Nazi’s maakten er gebruik van op een schaal die tot dan toe ongekend was.
Het zou echter naïef zijn te denken dat er sindsdien geen gebruik meer van wordt gemaakt. Integendeel, de schaal waarop er gebruik van wordt gemaakt, is vele malen groter dan toen. Wat verschilt is de subtiliteit waarmee de verschillende methoden tegenwoordig worden toegepast, aldus Michaéla Schippers, de Rotterdamse hoogleraar Behaviour and Performance Management, in haar inleiding op de vertaling van het boek van Meerloo.
In het eerste deel van zijn boek bespreekt Meerloo de technieken om individuen te onderwerpen. Naast het gebruik van medicatie zijn er tal van psychologische hulpmiddelen om mensen op andere gedachten te brengen. Een bekend voorbeeld was dat van Marinus van der Lubbe, die werd gearresteerd op verdenking van het in brand steken van het Rijksdagsgebouw in Berlijn in 1933. Volgens Meerloo vertoonde het optreden van Van der Lubbe tijdens het proces alle kenmerken van gedragsbeïnvloeding met het oog op het afleggen van een bekentenis van iets wat hij helemaal niet had gedaan. Van der Lubbe werd veroordeeld en de brand vormde voor Hitler de aanleiding tot het plegen van de machtsgreep die uiteindelijk zou uitmonden in een regime dat niet alleen Duitsland, maar heel Europa een tijdlang zou terroriseren.
Inspelen op diepmenselijke behoeften
Maar ook nu nog worden er vaak middelen ingezet om de overtuigingen en het gedrag van mensen ingrijpend te beïnvloeden. Daarbij wordt ingespeeld op de diepmenselijke behoefte aan erkenning en onderdeel te zijn van een groep. Daarnaast speelt chantage met behulp van al dan niet gecreëerde schuldgevoelens vaak een belangrijke rol. Ten slotte hebben veel mensen behoefte aan een zinsperspectief, waarbij het handelen van individuen in dienst staat van een verheven doel of ideaal. Als dat ideaal offers vergt, is dat geen probleem gezien een zekere neiging tot masochisme die ons allen eigen is. Aldus Meerloo op basis van zijn eigen jarenlange observaties en bevindingen.
Kan dat complex van menselijke behoeften verklaren waarom de huidige klimaatreligie zoveel aanhangers heeft? Die aanhang heeft het vooral onder individuen die relatief welgesteld zijn. Die laten zich gemakkelijk schuldgevoelens aanpraten met betrekking tot klimaatverandering en het naderende einde van alle leven op onze planeet. Toewijding aan het vinden van oplossingen voor dat dreigende einde geeft niet alleen zinsperspectief, maar ook een nieuw gevoel van saamhorigheid tussen mensen die doorgaans hun eigen leven leiden.
Als dat betekent dat ze iets minder vlees moeten eten en minder mogen vliegen, dan nemen zij dat voor lief. En wanneer de cijfers zeggen dat dit allemaal niet gaat helpen, dan nog wordt krampachtig aan dit nieuwe zinsperspectief vastgehouden en worden de boodschappers van het ongemakkelijke nieuws als asociaal en irrationeel weggezet. Dat is ook waarom minister Jetten in alle ernst kon blijven beweren dat het onze plicht was om al het mogelijke te doen tegen klimaatverandering. Dat is ook waarom de overgrote meerderheid van de volksvertegenwoordiging kritiekloos en in alle ernst zijn oproep meende te moeten volgen. Daarbij speelde ongetwijfeld ook de angst om anders als asociaal en irrationeel te worden weggezet een belangrijke rol.
Hersenspoeling in een democratisch regime
Verschillen de methoden die tegen individuen worden gebruikt van die waaraan de massa wordt onderworpen? Niet wezenlijk. Want ook welgestelde en goed opgeleide mensen zijn onderworpen aan diepmenselijke behoeften en triggers. Wel zie je vaker dat zij door de leidinggevende posities die ze in tal van sectoren in de samenleving innemen een bepaald verantwoordelijkheidsbesef hebben richting de massa. Qua informatievoorziening dichten zij de media een belangrijke rol toe. Qua sturing dient de politiek wat hen betreft een belangrijke rol te vervullen. En zelfs als ze daarbij formeel voorstanders zijn van de democratische rechtsstaat, zijn ze in de praktijk vaak fervente pleitbezorgers van dictatoriale maatregelen. Daarbij houden ze zich voor dat ze een sterke leider verafschuwen. Maar ondertussen moet er toch iemand de leiding nemen in de strijd tegen de vermeende gevaren.
De massa dient zich daaraan onvoorwaardelijk te onderwerpen. Om dat te bereiken wordt gebruik gemaakt van dezelfde behoefte aan erkenning en saamhorigheid, ingespeeld op dezelfde gecreëerde schuldgevoelens, worden dezelfde offers gevraagd om het naderend onheil af te wenden. Tegenstanders worden in media en door politici als asociaal en irrationeel afgeschilderd en dienen desnoods te worden vervolgd.
Om tegemoet te komen aan een aantal diepmenselijke behoeften, zo stelt Meerloo, laten we onszelf uiteindelijk verkrachten. In dat licht kan het glimlachje van Jetten bij de conclusie van Kamerlid Kops erop duiden dat hij dat zelf ergens ook wel begreep. Maar de behoefte aan zingeving van een anderszins mogelijk zinloos leven was sterker. En de voldoening van de overgrote meerderheid van de volksvertegenwoordiging ‘erbij te horen’ was kennelijk groot genoeg om zich te laten zich te laten nemen en de overduidelijke onzinnigheid van wat ze met zijn allen aan het doen waren te negeren.
Met alle gevolgen van dien
Dat intussen als gevolg van dit beleid de energierekening voor grote groepen in de samenleving onbetaalbaar is geworden, lijkt hen niet te deren. Dat met name bedrijven in het mkb met een relatief grote energievraag massaal failliet gaan, neemt men voor lief. Dat ook grote ‘kapitalistische’ bedrijven het slachtoffer worden van een onbetaalbare energietransitie, lijkt zelfs met enig genoegen te worden vastgesteld. Meer nog dan de gewone burger hebben zij zich tenslotte in het verleden schuldig gemaakt aan het plegen van roofbouw op onze planeet. Dat ze naast de productie van essentiële producten ook voor gigantische werkgelegenheid zorgen, wordt voor het gemak even vergeten. En dat het verdwijnen van die bedrijven naar oorden waar nog wel winstgevend kan worden geproduceerd hier voor grote werkeloosheid zorgt en de redding van de planeet sowieso geen stap dichterbij brengt, lijkt niet meer dan een vervelend detail te zijn.
Dat we naast onze welvaart ook onze vrijheid opofferen aan de hele energietransitie omdat beleidsmakers zich daarbij liefst niets gelegen laten liggen aan democratische tegengeluiden, is noodzakelijk in het licht van de apocalyptische toekomstscenario’s die ons worden voorgespiegeld. Meerloo laat precies zien hoe een cultuur die zich door angst voor dergelijke scenario’s laat leiden, van een democratische rechtsstaat zich onvermijdelijk transformeert tot een totalitaire samenleving. Zo bezien biedt Mattias Desmet in zijn vorig jaar verschenen De psychologie van totalitarisme niet veel meer dan een goede samenvatting van wat Meerloo ons driekwart eeuw eerder al had voorspeld.
Hoe ons daartegen te wapenen?
Maar Meerloo stopt niet bij een analyse van de manier waarop machthebbers proberen ons te hersenspoelen. Hij stelt in het laatste deel van zijn boek dat zowel ouders als het onderwijs geroepen zijn om de jeugd weerbaar te maken tegen het risico op collectieve mindfuck. Meerloo waarschuwt voor een overdaad aan feiten in het onderwijs. Volgens hem zijn feiten vaak veel minder waardenvrij dan ze lijken. Daardoor zijn ze een uitgelezen middel voor hersenspoeling. Niet dat hij feitenvrij onderwijs wil, maar jongeren moet ook geleerd worden altijd zelf te blijven nadenken en te blijven vertrouwen op hun eigen intuïtie en gezond verstand. Daartegenover lopen we met het adagium ‘een leven lang leren’ het risico om onszelf een leven lang uit te leveren aan controle op ons denken en doen, aldus Meerloo.
Wat in opvoeding en onderwijs ook gestimuleerd moet worden, is de vorming van sterke karakters. In de huidige cultuur hebben we mensen nodig die op tijd ‘nee’ durven zeggen en voor hun gevoel van eigenwaarde niet al te zeer afhankelijk zijn van de wereld om hen heen. Een totalitaire samenleving is gebaat bij jaknikkers. Een vrije en welvarende samenleving bloeit dankzij verschil van mening en de overtuiging dat het noodzakelijk is elkaar altijd scherp te houden. Wetenschappelijke vooruitgang werd alleen op die manier mogelijk. Zonder dat hadden we nog altijd in de middeleeuwen geleefd, toen mensen veel meer geneigd waren zich te laten gezeggen door een kleine groep mensen die claimde het monopolie op waarheid te hebben.
Wat de huidige academie produceert, aldus Meerloo zijn zogenaamde ‘kwantellectuelen’ - mensen die veel weten van bijna niets, laat staan dat ze begrijpen wat zij denken te weten en zich bewust zijn van hun eigen beperkingen. Wat we nodig hebben zijn intellectuelen - mensen die de wereld om hen heen begrijpen zonder deze naar hun hand te willen zetten. Ze zijn eerder geneigd die onhebbelijkheid van mensen - vooral die met veel macht - te bekritiseren.
Naar een nieuwe cultuur van discipline en standvastigheid
Volgens Meerloo is ook discipline van groot belang om je te wapenen tegen hersenspoeling. Tegenwoordig zie je mensen vooral hun passies volgen en laten ze zich primair leiden door hun gevoelen. En wanneer die tot mislukkingen en frustraties leiden, krijgen anderen de schuld en moeten die de opgelopen schade herstellen. Natuurlijk kun je niet echt leven zonder passies. Maar alleen een zelfgekozen discipline die zich geleidelijk ontwikkelt tot een zekere mate van zelfbeheersing kan de basis leggen voor innerlijke vrijheid en een positief moreel, zo leerde Meerloo op basis van zijn eigen observaties.
Onderschat wordt vaak de rol van zelfkennis, aldus Meerloo. Iemand die zich bewust is van zijn eigen innerlijke conflicten én van wat de vijand hem probeert aan te doen, is toegerust om de aanval het hoofd te bieden en die te weerstaan, zo ontdekte hij.
‘Ik heb veel mensen ondervraagd die de martelingen in de nazigevangenissen en concentratiekampen hebben doorstaan. Sommigen waren gewone mensen zonder politieke banden. Sommigen waren lid van het verzet. Sommigen waren psychologen en psychoanalytici. Degenen die zichzelf begrepen en bereid waren om het gevaar en de uitdagingen aan te gaan, en die beseften, hoe vaag ook, hoe beestachtig de mens kan zijn, waren in staat om de schrijnende concentratiekampervaring te doorstaan. Ze werden niet verslagen door hun eigen ‘argeloze verbijstering’ en een gebrek aan inzicht in zichzelf en anderen, maar werden beschermd door hun kennis en leergierige alertheid’ (pag. 326).
Mensen die overtuigd zijn van hun eigen goede intenties zullen het onder dergelijke omstandigheden niet lang uithouden. Wat wel helpt, is weten, ondanks al je eigenaardigheden, geliefd te zijn, en zelf ook lief te hebben. Die liefde beperkt zich niet tot die van familie en vrienden. Mensen bij wie een politieke overtuiging of religieus geloof een diepgewortelde levende werkelijkheid is, hebben hetzelfde gevoel van nodig te zijn en erbij te horen.
Over de rol van politieke overtuigingen zegt Meerloo zelf het een en ander. Theoloog en psycholoog dr. Willem Ouweneel gaat in een bijlage die aan het boek is toegevoegd dieper in op de rol van religie bij de vorming van een sterk karakter en de rol van liefde daarbij. Anders dan door critici vaak wordt beweerd, is godsdienst geen vorm van hersenspoeling, maar maakt het ons daartegen juist weerbaar.
Liefde brengt een standvastigheid met zich mee die niet ontleend wordt aan welke fysieke of intellectuele eigenschap dan ook. Zij is het resultaat van goede opvoeding en gewetensvolle levenservaring, aangeleerd en voorgeleefd door rolmodellen met een sterk geloof en een sterke overtuiging en verinnerlijkt tot een eigen levensovertuiging. Helaas, ‘standvastigheid is een steeds zeldzamer eigenschap geworden in een wereld van veranderende waarden en afnemend vertrouwen’, zo besluit Meerloo.
Ten slotte
Ik heb in het bovenstaande zomaar wat dingen aangestipt die ik in het rijke werk van Meerloo ben tegengekomen. In een tijd waarin politiek en samenleving steeds meer gestuurd worden op basis van consensus, en verschil van mening over wezenlijke zaken steeds minder wordt gewaardeerd of zelfs maar getolereerd, is het lezen van Hersenspoeling absoluut aan te raden. Niet alleen om te begrijpen hoe dit proces werkt, maar ook vanwege de handvatten die het biedt om ons ertegen te verweren. En ik ben Eddy Maatkamp zeer dankbaar voor de vertaling en heruitgave van dit belangrijke werk.
N.a.v. Joost Meerloo, Hersenspoeling. De psychologie van gedachtenbeïnvloeding. Gepubliceerd door Uitgeverij Maatkamp te Zelhem, 2024; 428 pag.; prijs: € 25,75.
