Philip
Michel Houellebecq beschrijft in zijn roman Vernietigen het verval van het Westen. Hoofdpersoon Paul Raison is een kinderloze topambtenaar met een slecht huwelijk. Hij leeft op de automatische piloot en houdt zijn meningen verborgen voor zichzelf, in de bijzinnen van zijn gedachten. Zijn vader, Édouard, belandt na een herseninfarct in een vegetatieve toestand – net zoals de hele Westerse cultuur in een dergelijke toestand lijkt te verkeren.
In dit essay zal ik aan de hand van Houellebecq’s roman bespreken in hoeverre de Westerse beschaving verloren is. Ook zal ik een eerlijk doch hoopvol antwoord formuleren op de vraag: Hoe kan een individu overleven te midden van de puinhopen van onze beschaving zodanig dat hij kan bijdragen aan een nieuw begin?
Cultuur in vegetatieve toestand
Édouard Raison beweegt na zijn herseninfarct voor het eerst zijn ogen door die af te wenden van zijn schoondochter Indy. Zij is tevens de schoonzus van Paul en de belichaming van politieke correctheid. Het enige dat Édouard dus nog lijkt te kunnen doen is zich afzetten tegen iets. Hij kan niet aanduiden waar hij wel voor staat. Net zomin als de Westerse cultuur nog kan benoemen waar ze voor staat. De personages die Houellebecq uitwerkt behoren niet tot het type individu dat daar nog wel toe in staat is. En ook Houellebecq zelf zet zich enkel af tegen imperfecties die overal om hem heen zichtbaar zijn.
Zo bespreken zijn personages het verschil tussen ‘de liefde bedrijven’ en termen als ‘neuken’ of ‘seksleven’.[1] Wie de neutrale term seksleven bezigt, zo merkt een van hen terecht op, dempt de gevoelsmatige impact van de eigen ontboezeming. Ik ben geneigd daaraan toe te voegen dat iemand daarmee zichzelf ook afzondert van de exclusieve, krachtige band die door middel van intimiteit te vormen is. Bovendien is het bedrijven van de liefde een van de weinige overgebleven kansen om bij het volle bewustzijn te kiezen voor het leven. Rondneuken is de inversie daarvan, aangezien het voorbijgaat aan het maken van een keuze.
De NRC merkte op dat hoewel Houellebecq een grote naam is voor mensen die vraagtekens zetten ‘bij de liberale dogma’s van de jaren zestig en zeventig’, deze schrijver ‘gebalsemd dreigde te worden door het establishment’, met president Macron voorop.[2] Echter, dit betekent niet dat die liberale dogma’s verdwenen zijn uit het establishment. Het cynisme van Houellebecq versterkt juist de invloed van de liberale gevestigde orde. Houellebecq is een degelijke schrijver met een diepgewortelde liefde voor de westerse cultuur, maar ook een treurige hoerenloper wiens boeken alle hoop uit je zuigen als je niet uitkijkt. Wie vraagtekens zet bij de liberale dogma’s, moet heel goed zoeken om antwoorden te vinden in Vernietigen.
Het gezin als voorwaarde voor hoop
Een van die antwoorden is te vinden tussen alle depressieve gedachten van de kinderloze Paul, die op een moeilijk moment steun vindt in het huwelijk van zijn zus Cécile, waaruit twee kinderen zijn voortgekomen. ‘Hij had het nodig, heel hard nodig om te denken dat Cécile gelukkig was.’[3] Het bestaan van die kinderen versterkt niet alleen het huwelijk van zijn zus, maar geeft het leven van Paul ook betekenis voorbij zijn eigen levensduur.
Dit is een betekenis die men zelf in het leven kan creëren en actief moet opzoeken. Bij iedere mate van twijfel over de toekomst, kan het bestaan van kinderen hoop bieden. Bij voorkeur zijn dit eigen kinderen, om de connectie en betekenis vanzelfsprekend te maken. Voor wie een gezin vormen zelf niet lukt, is het zaak om gezinnen van familie of vrienden te steunen. Zelfs al is de beschaving verloren, het overleven van kinderen houdt de potentie voor regeneratie in stand. Daarom is het cruciaal, niet alleen voor kinderen zelf maar voor alle nakomelingen, om hen weerbaar te maken tegen de fysieke en mentale gevaren van deze tijd.
De waarde van jeugd en ouderdom
In Vernietigen wordt ook het punt gemaakt dat we kinderen niet moeten vereren. Na een reorganisatie van een ziekenhuis wordt Édouard slecht verzorgd. Met hulp van een extreemrechtse organisatie ontvoert de familie hem naar huis. Deze reddingsactie wordt gedirigeerd door Brian, die gemotiveerd is om ouderen een waardiger levenseinde te geven dan gebruikelijk in een cultuur die het onbeschreven blad aanbidt. Hij stelt: ‘Door meer waarde toe te kennen aan het leven van een kind – terwijl we nog helemaal niet weten wat het zal worden, intelligent of dom, een genie, een misdadiger of een heilige – ontzeggen we onze werkelijke verrichtingen elke waarde.’[4]
Kinderen zijn van grote betekenis, maar we moeten niet vervallen in een soort kindercultus. Het onbeschreven blad is een gevaarlijk idee – niet alleen vanwege het bestaan van instinctieve impulsen, maar vooral vanwege de beïnvloedbaarheid van het kind. De stroming die overal onzekerheid zoekt en afwijst, het deconstructivisme, is nergens destructiever geweest dan in de opvoeding. Het bijbrengen van een degelijk normen- en waardenpatroon, waar kinderen later eventueel van mogen afwijken, biedt kinderen een krachtige basis om zelf op verder te bouwen. Ook al is de opvoeding niet perfect, zal dat altijd beter zijn voor het kind dan aannemen dat de onschuld van een kind zichzelf in stand houdt. Een geestelijk vacuüm is een doelwit voor kwaadwillenden.
Wanneer voldoende aandacht wordt besteed aan het immateriële, wordt het materiële van belang. De eerste prioriteit voor individuen moet liggen bij het mentaal en fysiek weerbaar maken van het eigen gezin. Voor degenen die dat op orde hebben heeft het zin om samen met anderen moeite te steken in een parallelle samenleving, land te kopen en zo onafhankelijk mogelijk worden. In de huidige politieke situatie is helaas de kans aanwezig dat deze materiële verworvenheden van je worden afgenomen.
Na de ondergang zal de zon weer opkomen
Hoe zwaar het ook wordt, we moeten onszelf niet als verloren beschouwen. Degenen die wachten op de eindtijd, Kali Yuga-fans en Ondergang van het Avondland-berouwers creëren een selffulfilling prophecy voor hun eigen leven. In Vernietigen leest minister Bruno Juge in zijn vrije tijd Spengler. De ‘cultuurpessimistische’ Spengler observeert het verval, maar roept daarnaast ook de lezer op om niet weg te zakken in rouw. Hij voorspelt dat de zon weer op zal komen.
Spengler beschrijft een cyclische geschiedenis waarin afgescheiden culturen los van elkaar ontwikkelen. Al die culturen gaan uiteindelijk ten onder, maar daarmee hoeft niet alles verloren te gaan. Er zijn zaken die culturen kunnen overstijgen: Ten eerste is er de stamboom, een band met voorouders en nakomelingen die herkenning en geborgenheid biedt. Ten tweede bestaan er mythes en verhalen die mensen blijven doorvertellen, duizenden jaren lang. De verhalen uit het oude testament zijn onderdeel van zowel de West-Europese cultuur als de Arabische cultuur, en gaan terug tot de tijd van de Egyptische cultuur. Verhalen van een ondergaande cultuur kunnen gewaardeerd blijven worden en onderdeel worden van een opkomende cultuur.
Onthoud het waardevolle
Het spreekt echter niet voor zich dat verhalen culturen overleven. Die overlevering is afhankelijk van individuen die verhalen doorvertellen. Nietzsche beschreef in de 19e eeuw al de laatste mens, de zwakke ziel die voor Spengler heel herkenbaar geweest moet zijn. Daartegenover staat de Übermensch, de overman. Spengler heeft ruimte gemaakt voor een nieuwe betekenis van de overman: Het type mens dat culturen overstijgt. De overman balanceert op een koord, gespannen over de klif tussen twee culturen. Hij is zich bewust van de tanende kracht van de cultuur die hij achterlaat, en vormt met iedere stap die hij zet een duidelijker beeld van de cultuur die voor hem ligt.
Spengler stelde in 1918 dat de inspiratiebronnen voor de Westerse cultuur zo goed als uitgeput waren. Dit lijkt steeds duidelijker bevestigd te worden door moderne kunst, vaak een plastic imitatie van West-Europese cultuur. Wie nog origineel probeert te zijn, kan dat alleen maar door vernieuwende concepten te bedenken: een huis dat lijkt alsof het een huis op zijn kop is; atonale muziek; een film gebaseerd op Europese mythologie waarin de held voor de verandering eens níét een blanke hetero man is. Er is een overvloed aan lege concepten die wijzen op zelfhaat, maar er worden ook nog mooie dingen gedaan. Met geleidelijke stappen kan het leven zwaarder en lelijker blijven worden, tot we zelf de regeneratie inzetten.
Het esthetische pad
We moeten het vuur zelf brandende houden en voorbij de lineaire geschiedsopvatting zoeken naar regeneratie. De kracht van de West-Europese ziel lijkt bijna uitgedoofd te zijn. Het is daarom soms beter om niet het pad te nemen dat door de heersende moraal van je verwacht wordt, maar om te kiezen voor het pad dat het mooiste verhaal oplevert. Hiermee bedoel ik niet dat je beter bier dan melk kunt drinken. Wie zich laat leiden door chaos, schept verhalen die slechts tijdelijk leuk zijn. De benodigde levenskunst is je ogen open houden en bewust kiezen voor paden met esthetische waarde. Iedere moraal ontstaat uit een verhaal. Zo kan een cultuur vorm krijgen in het dagelijks leven.
Ook in Vernietigen wordt dat esthetische pad bewandeld, onder andere door het eerder besproken personage Brian. Zijn drang naar gerechtigheid komt niet alleen voort uit medelijden. Schoonheid is een veel duidelijker leidraad voor wie omgeven is door een verwrongen moraal.
Ongeacht of onze cultuur verloren is of niet, het staat vast wat individuen het beste kunnen doen te midden van de puinhopen van onze beschaving: overleven, het leven doorgeven, waardevolle verhalen doorvertellen en een leven leiden dat het waard is om over te vertellen.
[1] Vernietigen, blz. 38.
[2] ‘Met Vernietigen probéért Michel Houellebecq een psychologische roman te schrijven’; zie https://www.nrc.nl/nieuws/2023/03/09/met-vernietigen-probeert-michel-houellebecq-een-psychologische-roman-te-schrijven-a4159034
[3] Vernietigen, blz. 77.
[4] Vernietigen, blz. 355.
